มหนฺตํ เผณปิณฺฑนฺติ อุฏฺฐานุฏฺฐาเน พทรปกฺกปฺปมาณโต ปฏฺฐาย อนุโสตาคมเนน อนุปุพฺเพน ปวฑฺฒิตฺวา ปพฺพตกูฏมตฺตํ ชาตํ, ยตฺถ อุทกสปฺปาทโย อเนกปาณโย นิวสนฺติ, เอวรูปํ มหนฺตํ เผณปิณฺฑํฯ อาวเหยฺยาติ อาหเรยฺยฯ โส ปนายํ เผณปิณฺโฑ อุฏฺฐิตฏฺฐาเนปิ ภิชฺชติ , โถกํ คนฺตฺวาปิ, เอกทฺวิโยชนาทิวเสน ทูรํ คนฺตฺวาปิ, อนฺตรา ปน อภิชฺชนฺโตปิ มหาสมุทฺทํ ปตฺวา อวสฺสเมว ภิชฺชติฯ นิชฺฌาเยยฺยาติ โอโลเกยฺยฯ โยนิโส อุปปริกฺเขยฺยาติ การเณน อุปปริกฺเขยฺยฯ กิญฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, เผณปิณฺเฑ สาโรติ, ภิกฺขเว, เผณปิณฺฑมฺหิ สาโร นาม กิํ ภเวยฺย? วิลียิตฺวา วิทฺธํเสยฺเยวฯ

เอวเมว โขติ ยถา เผณปิณฺโฑ นิสฺสาโร, เอวํ รูปมฺปิ นิจฺจสารธุวสารอตฺตสารวิรเหน นิสฺสารเมวฯ ยถา จ โส ‘‘อิมินา ปตฺตํ วา ถาลกํ วา กริสฺสามี’’ติ คเหตุํ น สกฺกา, คหิโตปิ ตมตฺถํ น สาเธติ, ภิชฺชติ เอว, เอวํ รูปมฺปิ นิจฺจนฺติ วา ธุวนฺติ วา อหนฺติ วา มมนฺติ วา คเหตุํ น สกฺกา, คหิตมฺปิ น ตถา ติฏฺฐติ, อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา อสุภญฺเญว โหตีติ เอวํ เผณปิณฺฑสทิสเมว โหติฯ ยถา วา ปน เผณปิณฺโฑ ฉิทฺทาวฉิทฺโท อเนกสนฺธิฆฏิโต พหูนํ อุทกสปฺปาทีนํ ปาณานํ อาวาโส, เอวํ รูปมฺปิ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ อเนกสนฺธิฆฏิตํ, กุลวเสเนเวตฺถ อสีติ กิมิกุลานิ วสนฺติ, ตเทว เตสํ สูติฆรมฺปิ วจฺจกุฏิปิ คิลานสาลาปิ สุสานมฺปิ, น เต อญฺญตฺถ คนฺตฺวา คพฺภวุฏฺฐานาทีนิ กโรนฺติ, เอวมฺปิ เผณปิณฺฑสทิสํฯ

ยถา จ เผณปิณฺโฑ อาทิโต พทรปกฺกมตฺโต หุตฺวา อนุปุพฺเพน ปพฺพตกูฏมตฺโตปิ โหติ, เอวํ รูปมฺปิ อาทิโต กลลมตฺตํ หุตฺวา อนุปุพฺเพน พฺยามมตฺตมฺปิ โคมหิํสหตฺถิอาทีนํ วเสน ปพฺพตกูฏาทิมตฺตํ โหติ มจฺฉกจฺฉปาทีนํ วเสน อเนกโยชนสตปมาณมฺปิ, เอวมฺปิ เผณปิณฺฑสทิสํฯ ยถา จ เผณปิณฺโฑ อุฏฺฐิตมตฺโตปิ ภิชฺชติ, โถกํ คนฺตฺวาปิ, ทูรํ คนฺตฺวาปิ, สมุทฺทํ ปตฺวา ปน อวสฺสเมว ภิชฺชติ, เอวเมวํ รูปมฺปิ กลลภาเวปิ ภิชฺชติ อพฺพุทาทิภาเวปิ, อนฺตรา ปน อภิชฺชมานมฺปิ วสฺสสตายุกานํ วสฺสสตํ ปตฺวา อวสฺสเมว ภิชฺชติ, มรณมุเข จุณฺณวิจุณฺณํ โหติ, เอวมฺปิ เผณปิณฺฑสทิสํฯ

กิญฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, เวทนาย สาโรติอาทีสุ เวทนาทีนํ ปุพฺพุฬาทีหิ เอวํ สทิสตา เวทิตพฺพาฯ ยถา หิ ปุพฺพุโฬ อสาโร เอวํ เวทนาปิฯ ยถา จ โส อพโล อคยฺหูปโค, น สกฺกา ตํ คเหตฺวา ผลกํ วา อาสนํ วา กาตุํ, คหิโตปิ ภิชฺชเตว, เอวํ เวทนาปิ อพลา อคยฺหูปคา, น สกฺกา นิจฺจาติ วา ธุวาติ วา คเหตุํ, คหิตาปิ น ตถา ติฏฺฐติ, เอวํ อคยฺหูปคตายปิ เวทนา ปุพฺพุฬสทิสาฯ ยถา ปน ตสฺมิํ ตสฺมิํ อุทกพินฺทุมฺหิ ปุพฺพุโฬ อุปฺปชฺชติ เจว ภิชฺชติ จ, น จิรฏฺฐิติโก โหติ, เอวํ เวทนาปิ อุปฺปชฺชติ เจว ภิชฺชติ จ, น จิรฏฺฐิติกา โหติฯ เอกจฺฉรกฺขเณ โกฏิสตสหสฺสสงฺขา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติฯ ยถา จ ปุพฺพุโฬ อุทกตลํ, อุทกพินฺทุํ, อุทกชลฺลํ, สงฺกฑฺฒิตฺวา ปุฏํ กตฺวา คหณวาตญฺจาติ จตฺตาริ การณานิ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ, เอวํ เวทนาปิ วตฺถุํ อารมฺมณํ กิเลสชลฺลํ ผสฺสสงฺฆฏฺฏนญฺจาติ จตฺตาริ การณานิ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติฯ เอวมฺปิ เวทนา ปุพฺพุฬสทิสาฯ

สญฺญาปิ อสารกฏฺเฐน มรีจิสทิสาฯ ตถา อคยฺหูปคฏฺเฐนฯ น หิ สกฺกา ตํ คเหตฺวา ปิวิตุํ วา นฺหายิตุํ วา ภาชนํ วา ปูเรตุํฯ อปิจ ยถา มรีจิ วิปฺผนฺทติ, สญฺชาตูมิเวคา วิย ขายติ, เอวํ นีลสญฺญาทิเภทา สญฺญาปิ นีลาทิอนุภวนตฺถาย ผนฺทติ วิปฺผนฺทติฯ ยถา จ มรีจิ มหาชนํ วิปฺปลมฺเภติ ‘‘ปุณฺณวาปิ วิย ปุณฺณนที วิย ทิสฺสตี’’ติ วทาเปติ, เอวํ สญฺญาปิ วิปฺปลมฺเภติ, ‘‘อิทํ นีลกํ สุภํ สุขํ นิจฺจ’’นฺติ วทาเปติฯ ปีตกาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอวํ สญฺญา วิปฺปลมฺภเนนาปิ มรีจิสทิสาฯ

อกุกฺกุกชาตนฺติ อนฺโต อสญฺชาตฆนทณฺฑกํฯ สงฺขาราปิ อสารกฏฺเฐน กทลิกฺขนฺธสทิสา, ตถา อคยฺหูปคฏฺเฐน ฯ ยเถว หิ กทลิกฺขนฺธโต กิญฺจิ คเหตฺวา น สกฺกา โคปานสิอาทีนํ อตฺถาย อุปเนตุํ, อุปนีตมฺปิ น ตถา โหติ, เอวํ สงฺขาราปิ น สกฺกา นิจฺจาทิวเสน คเหตุํ, คหิตาปิ น ตถา โหนฺติฯ ยถา จ กทลิกฺขนฺโธ พหุปตฺตวฏฺฏิสโมธาโน โหติ, เอวํ สงฺขารกฺขนฺโธ พหุธมฺมสโมธาโนฯ ยถา จ กทลิกฺขนฺโธ นานาลกฺขโณฯ

อญฺโญเยว หิ พาหิราย ปตฺตวฏฺฏิยา วณฺโณ, อญฺโญ ตโต อพฺภนฺตรอพฺภนฺตรานํ, เอวเมว สงฺขารกฺขนฺเธปิ อญฺญเทว ผสฺสสฺส ลกฺขณํ, อญฺญา เจตนาทีนํ, สโมธาเนตฺวา ปน สงฺขารกฺขนฺโธว วุจฺจตีติ เอวมฺปิ สงฺขารกฺขนฺโธ กทลิกฺขนฺธสทิโสฯ

จกฺขุมา ปุริโสติ มํสจกฺขุนา เจว ปญฺญาจกฺขุนา จาติ ทฺวีหิ จกฺขูหิ จกฺขุมาฯ มํสจกฺขุมฺปิ หิสฺส ปริสุทฺธํ วฏฺฏติ อปคตปฏลปิฬกํ, ปญฺญาจกฺขุมฺปิ อสารภาวทสฺสนสมตฺถํฯ วิญฺญาณมฺปิ อสารกฏฺเฐน มายาสทิสํ, ตถา อคยฺหูปคฏฺเฐนฯ ยถา จ มายา อิตฺตรา ลหุปจฺจุปฏฺฐานา, เอวํ วิญฺญาณํฯ ตญฺหิ ตโตปิ อิตฺตรตรญฺเจว ลหุปจฺจุปฏฺฐานตรญฺจฯ เตเนว หิ จิตฺเตน ปุริโส อาคโต วิย คโต วิย ฐิโต วิย นิสินฺโน วิย โหติฯ อญฺญเทว จ อาคมนกาเล จิตฺตํ, อญฺญํ คมนกาลาทีสุฯ เอวมฺปิ วิญฺญาณํ มายาสทิสํฯ มายา จ มหาชนํ วญฺเจติ, ยํกิญฺจิเทว ‘‘อิทํ สุวณฺณํ รชตํ มุตฺตา’’ติ คาหาเปติ, วิญฺญาณมฺปิ มหาชนํ วญฺเจติฯ เตเนว หิ จิตฺเตน อาคจฺฉนฺตํ วิย คจฺฉนฺตํ วิย ฐิตํ วิย นิสินฺนํ วิย กตฺวา คาหาเปติฯ อญฺญเทว จ อาคมเน จิตฺตํ, อญฺญํ คมนาทีสุฯ เอวมฺปิ วิญฺญาณํ มายาสทิสํฯ

ภูริปญฺเญนาติ สณฺหปญฺเญน เจว วิปุลวิตฺถตปญฺเญน จฯ อายูติ ชีวิตินฺทฺริยํฯ อุสฺมาติ กมฺมชเตโชธาตุฯ ปรภตฺตนฺติ นานาวิธานํ กิมิคณาทีนํ ภตฺตํ หุตฺวาฯ เอตาทิสายํ สนฺตาโนติ เอตาทิสี อยํ ปเวณี มตกสฺส ยาว สุสานา ฆฏฺฏียตีติฯ มายายํ พาลลาปินีติ ยฺวายํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ นาม, อยํ พาลมหาชนลปาปนิกมายา นามฯ วธโกติ ทฺวีหิ การเณหิ อยํ ขนฺธสงฺขาโต วธโก อญฺญมญฺญฆาตเนนปิ, ขนฺเธสุ สติ วโธ ปญฺญายตีติปิฯ เอกา หิ ปถวีธาตุ ภิชฺชมานา เสสธาตุโย คเหตฺวาว ภิชฺชติ, ตถา อาโปธาตุอาทโยฯ รูปกฺขนฺโธ จ ภิชฺชมาโน อรูปกฺขนฺเธ คเหตฺวาว ภิชฺชติ, ตถา อรูปกฺขนฺเธสุ เวทนาทโย สญฺญาทิเกฯ จตฺตาโรปิ เจเต วตฺถุรูปนฺติ เอวํ อญฺญมญฺญวธเนเนตฺถ วธกตา เวทิตพฺพาฯ ขนฺเธสุ ปน สติ วธพนฺธนจฺเฉทาทีนิ สมฺภวนฺติ, เอวํ เอเตสุ สติ วธภาวโตปิ วธกตา เวทิตพฺพาฯ สพฺพสํโยคนฺติ สพฺพํ ทสวิธมฺปิ สํโยชนํฯ อจฺจุตํ ปทนฺติ นิพฺพานํฯ ตติยํฯ

4-6. โคมยปิณฺฑสุตฺตาทิวณฺณนา

[96-98] จตุตฺเถ สสฺสติสมนฺติ สิเนรุมหาปถวีจนฺทิมสูริยาทีหิ สสฺสตีหิ สมํฯ ปริตฺตํ โคมยปิณฺฑนฺติ อปฺปมตฺตกํ มธุกปุปฺผปฺปมาณํ โคมยขณฺฑํฯ กุโต ปนาเนเนตํ ลทฺธนฺติฯ ปริภณฺฑกรณตฺถาย อาภตโต คหิตนฺติ เอเกฯ อตฺถสฺส ปน วิญฺญาปนตฺถํ อิทฺธิยา อภิสงฺขริตฺวา หตฺถารุฬฺหํ กตนฺติ เวทิตพฺพนฺติฯ อตฺตภาวปฏิลาโภติ ปฏิลทฺธอตฺตภาโวฯ น ยิทํ พฺรหฺมจริยวาโส ปญฺญาเยถาติ อยํ มคฺคพฺรหฺมจริยวาโส นาม น ปญฺญาเยยฺยฯ มคฺโค หิ เตภูมกสงฺขาเร วิวฏฺเฏนฺโต อุปฺปชฺชติฯ ยทิ จ เอตฺตโก อตฺตภาโว นิจฺโจ ภเวยฺย, มคฺโค อุปฺปชฺชิตฺวาปิ สงฺขารวฏฺฏํ วิวฏฺเฏตุํ น สกฺกุเณยฺยาติ พฺรหฺมจริยวาโส น ปญฺญาเยถฯ

อิทานิ สเจ โกจิ สงฺขาโร นิจฺโจ ภเวยฺย, มยา มหาสุทสฺสนราชกาเล อนุภูตา สมฺปตฺติ นิจฺจา ภเวยฺย, สาปิ จ อนิจฺจาติ ตํ ทสฺเสตุํ ภูตปุพฺพาหํ ภิกฺขุ ราชา อโหสินฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ กุสาวตีราชธานิปฺปมุขานีติ กุสาวตีราชธานี เตสํ นครานํ ปมุขา, สพฺพเสฏฺฐาติ อตฺโถฯ สารมยานีติ รตฺตจนฺทนสารมยานิฯ อุปธานํ ปน สพฺเพสํ สุตฺตมยเมวฯ โคณกตฺถตานีติ จตุรงฺคุลาธิกโลเมน กาฬโกชเวน อตฺถตานิ, ยํ มหาปิฏฺฐิยโกชโวติ วทนฺติฯ ปฏกตฺถตานีติ อุภโตโลเมน อุณฺณามเยน เสตกมฺพเลน อตฺถตานิฯ ปฏลิกตฺถตานีติ ฆนปุปฺเผน อุณฺณามยอตฺถรเณน อตฺถตานิฯ กทลิมิคปวรปจฺจตฺถรณานีติ กทลิมิคจมฺมมเยน อุตฺตมปจฺจตฺถรเณน อตฺถตานิฯ ตํ กิร ปจฺจตฺถรณํ เสตวตฺถสฺส อุปริ กทลิมิคจมฺมํ อตฺถริตฺวา สิพฺเพตฺวา กโรนฺติฯ สอุตฺตรจฺฉทานีติ สห อุตฺตรจฺฉเทน, อุปริ พทฺเธน รตฺตวิตาเนน สทฺธินฺติ อตฺโถฯ อุภโตโลหิตกูปธานีติ สีสูปธานญฺจ ปาทูปธานญฺจาติ ปลฺลงฺกานํ อุภโตโลหิตกูปธานานิฯ เวชยนฺตรถปฺปมุขานีติ เอตฺถ เวชยนฺโต นาม ตสฺส รญฺโญ รโถ, ยสฺส จกฺกานํ อินฺทนีลมณิมยา นาภิ, สตฺตรตนมยา อรา, ปวาฬมยา เนมิ, รชตมโย อกฺโข, อินฺทนีลมณิมยํ อุปกฺขรํ, รชตมยํ กุพฺพรํฯ โส เตสํ รถานํ ปมุโข อคฺโคฯ ทุกูลสนฺทานานีติ ทุกูลสนฺถรานิฯ กํสูปธารณานีติ รชตมยโทหภาชนานิฯ

วตฺถโกฏิสหสฺสานีติ ยถารุจิตํ ปริภุญฺชิสฺสตีติ นฺหตฺวา ฐิตกาเล อุปนีตวตฺถาเนว สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ภตฺตาภิหาโรติ อภิหริตพฺพภตฺตํฯ

ยมหํ เตน สมเยน อชฺฌาวสามีติ ยตฺถ วสามิ, ตํ เอกญฺเญว นครํ โหติ, อวเสเสสุ ปุตฺตธีตาทโย เจว ทาสมนุสฺสา จ วสิํสุฯ ปาสาทกูฏาคาราทีสุปิ เอเสว นโยฯ ปลฺลงฺกาทีสุ เอกํเยว สยํ ปริภุญฺชติ, เสสา ปุตฺตาทีนํ ปริโภคา โหนฺติฯ อิตฺถีสุ เอกาว ปจฺจุปฏฺฐาติ, เสสา ปริวารมตฺตา โหนฺติฯ เวลามิกาติ ขตฺติยสฺส วา พฺราหฺมณิยา, พฺราหฺมณสฺส วา ขตฺติยานิยา กุจฺฉิสฺมิํ ชาตาฯ ปริทหามีติ เอกํเยว ทุสฺสยุคํ นิวาเสมิ, เสสานิ ปริวาเรตฺวา วิจรนฺตานํ อสีติสหสฺสาธิกานํ โสฬสนฺนํ ปุริสสตสหสฺสานํ โหนฺตีติ ทสฺเสติฯ ภุญฺชามีติ ปรมปฺปมาเณน นาฬิโกทนมตฺตํ ภุญฺชามิ, เสสํ ปริวาเรตฺวา วิจรนฺตานํ จตฺตาลีสสหสฺสาธิกานํ อฏฺฐนฺนํ ปุริสสตสหสฺสานํ โหตีติ ทสฺเสติฯ เอกถาลิปาโก หิ ทสนฺนํ ชนานํ ปโหติฯ

อิติ อิมํ มหาสุทสฺสนกาเล สมฺปตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺสา อนิจฺจตํ ทสฺเสนฺโต อิติ โข ภิกฺขูติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิปริณตาติ ปกติชหเนน นิพฺพุตปทีโป วิย อปณฺณตฺติกภาวํ คตาฯ เอวํ อนิจฺจา โข ภิกฺขุ สงฺขาราติ เอวํ หุตฺวาอภาวฏฺเฐน อนิจฺจาฯ เอตฺตาวตา ภควา ยถา นาม ปุริโส สตหตฺถุพฺเพเธ จมฺปกรุกฺเข นิสฺเสณิํ พนฺธิตฺวา อภิรุหิตฺวา จมฺปกปุปฺผํ อาทาย นิสฺเสณิํ มุญฺจนฺโต โอตเรยฺย, เอวเมวํ นิสฺเสณิํ พนฺธนฺโต วิย อเนกวสฺสโกฏิสตสหสฺสุพฺเพธํ มหาสุทสฺสนสมฺปตฺติํ อารุยฺห สมฺปตฺติมตฺถเก ฐิตํ อนิจฺจลกฺขณํ อาทาย นิสฺเสณิํ มุญฺจนฺโต วิย โอติณฺโณฯ เอวํ อทฺธุวาติ เอวํ อุทกปุพฺพุฬาทโย วิย ธุวภาวรหิตาฯ เอวํ อนสฺสาสิกาติ เอวํ สุปินเก ปีตปานียํ วิย อนุลิตฺตจนฺทนํ วิย จ อสฺสาสวิรหิตาฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต อนิจฺจลกฺขณํ กถิตํฯ ปญฺจเม สพฺพํ วุตฺตนยเมวฯ ฉฏฺฐํ ตถา พุชฺฌนกสฺส อชฺฌาสเยน วุตฺตํฯ จตุตฺถาทีนิฯ

7. คทฺทุลพทฺธสุตฺตวณฺณนา

[99] สตฺตเม ยํ มหาสมุทฺโทติ ยสฺมิํ สมเย ปญฺจเม สูริเย อุฏฺฐิเต มหาสมุทฺโท อุสฺสุสฺสติฯ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยนฺติ จตฺตาริ สจฺจานิ อปฺปฏิวิชฺฌิตฺวา อวิชฺชาย นิวุตานํเยว สตํ วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ ปริจฺเฉทํ น วทามิฯ สา คทฺทุลพทฺโธติ คทฺทุเลน พทฺธสุนโขฯ ขีเลติ ปถวิยํ อาโกฏิเต มหาขีเลฯ ถมฺเภติ นิขณิตฺวา ฐปิเต ถมฺเภฯ เอวเมว โขติ เอตฺถ สุนโข วิย วฏฺฏนิสฺสิโต พาโล, คทฺทุโล วิย ทิฏฺฐิ, ถมฺโภ วิย สกฺกาโย, คทฺทุลรชฺชุยา ถมฺเภ อุปนิพทฺธสุนขสฺส ถมฺภานุปริวตฺตนํ วิย ทิฏฺฐิตณฺหาย สกฺกาเย พทฺธสฺส ปุถุชฺชนสฺส สกฺกายานุปริวตฺตนํ เวทิตพฺพํฯ สตฺตมํฯ

8. ทุติยคทฺทุลพทฺธสุตฺตวณฺณนา

[100] อฏฺฐเม ตสฺมาติ ยสฺมา ทิฏฺฐิคทฺทุลนิสฺสิตาย ตณฺหารชฺชุยา สกฺกายถมฺเภ อุปนิพทฺโธ วฏฺฏนิสฺสิโต พาลปุถุชฺชโน สพฺพิริยาปเถสุ ขนฺธปญฺจกํ นิสฺสาเยว ปวตฺตติ, ยสฺมา วา ทีฆรตฺตมิทํ จิตฺตํ สํกิลิฏฺฐํ ราเคน โทเสน โมเหน, ตสฺมาฯ จิตฺตสํกิเลสาติ สุนฺหาตาปิ หิ สตฺตา จิตฺตสํกิเลเสเนว สํกิลิสฺสนฺติ, มลคฺคหิตสรีราปิ จิตฺตสฺส โวทานตฺตา วิสุชฺฌนฺติฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘รูปมฺหิ สํกิลิฏฺฐมฺหิ, สํกิลิสฺสนฺติ มาณวา;

รูเป สุทฺเธ วิสุชฺฌนฺติ, อนกฺขาตํ มเหสินาฯ

‘‘จิตฺตมฺหิ สํกิลิฏฺฐมฺหิ, สํกิลิสฺสนฺติ มาณวา;

จิตฺเต สุทฺเธ วิสุชฺฌนฺติ, อิติ วุตฺตํ มเหสินา’’ติฯ

จรณํ นาม จิตฺตนฺติ วิจรณจิตฺตํฯ สงฺขา นาม พฺราหฺมณปาสณฺฑิกา โหนฺติ, เต ปฏโกฏฺฐกํ กตฺวา ตตฺถ นานปฺปการา สุคติทุคฺคติวเสน สมฺปตฺติวิปตฺติโย เลขาเปตฺวา, ‘‘อิมํ กมฺมํ กตฺวา อิทํ ปฏิลภติ, อิทํ กตฺวา อิท’’นฺติ ทสฺเสนฺตา ตํ จิตฺตํ คเหตฺวา วิจรนฺติฯ จิตฺเตเนว จิตฺติตนฺติ จิตฺตกาเรน จินฺเตตฺวา กตตฺตา จิตฺเตน จินฺติตํ นามฯ จิตฺตญฺเญว จิตฺตตรนฺติ ตสฺส จิตฺตสฺส อุปายปริเยสนจิตฺตํ ตโตปิ จิตฺตตรํฯ ติรจฺฉานคตา ปาณา จิตฺเตเนว จิตฺติตาติ กมฺมจิตฺเตเนว จิตฺติตาฯ ตํ ปน กมฺมจิตฺตํ อิเม วฏฺฏกติตฺติราทโย ‘‘เอวํ จิตฺตา ภวิสฺสามา’’ติ อายูหนฺตา นาม นตฺถิฯ กมฺมํ ปน โยนิํ อุปเนติ, โยนิมูลโก เตสํ จิตฺตภาโวฯ โยนิอุปคตา หิ สตฺตา ตํตํโยนิเกหิ สทิสจิตฺตาว โหนฺติฯ อิติ โยนิสิทฺโธ จิตฺตภาโว, กมฺมสิทฺธา โยนีติ เวทิตพฺพาฯ

อปิจ จิตฺตํ นาเมตํ สหชาตํ สหชาตธมฺมจิตฺตตาย ภูมิจิตฺตตาย วตฺถุจิตฺตตาย ทฺวารจิตฺตตาย อารมฺมณจิตฺตตาย กมฺมนานตฺตมูลกานํ ลิงฺคนานตฺตสญฺญานานตฺตโวหารนานตฺตาทีนํ อเนกวิธานํ จิตฺตานํ นิปฺผาทนตายปิ ติรจฺฉานคตจิตฺตโต จิตฺตตรเมว เวทิตพฺพํฯ

รชโกติ วตฺเถสุ รงฺเคน รูปสมุฏฺฐาปนโกฯ โส ปน อเฉโก อมนาปํ รูปํ กโรติ, เฉโก มนาปํ ทสฺสนียํ, เอวเมว ปุถุชฺชโน อกุสลจิตฺเตน วา ญาณวิปฺปยุตฺตกุสเลน วา จกฺขุสมฺปทาทิวิรหิตํ วิรูปํ สมุฏฺฐาเปติ, ญาณสมฺปยุตฺตกุสเลน จกฺขุสมฺปทาทิสมฺปนฺนํ อภิรูปํฯ อฏฺฐมํฯ

9. วาสิชฏสุตฺตวณฺณนา

[101] นวเม เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กุกฺกุฏิยา อณฺฑานีติ อิมา กณฺหปกฺขสุกฺกปกฺขวเสน ทฺเว อุปมา วุตฺตาฯ ตาสุ กณฺหปกฺขอุปมา อตฺถสฺส อสาธิกา, อิตรา สาธิกาติฯ สุกฺกปกฺขอุปมาย เอวํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ – เสยฺยถาติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโต, อปีติ สมฺภาวนตฺเถฯ อุภเยนาปิ เสยฺยถา นาม, ภิกฺขเวติ ทสฺเสติฯ กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ อฏฺฐ วา ทส วา ทส วา ทฺวาทส วาติ เอตฺถ ปน กิญฺจาปิ กุกฺกุฏิยา วุตฺตปฺปการโต อูนาธิกานิปิ อณฺฑานิ โหนฺติ, วจนสิลิฏฺฐตาย ปน เอวํ วุตฺตํฯ เอวญฺหิ โลเก สิลิฏฺฐวจนํ โหติฯ ตานสฺสูติ ตานิ อสฺสุ, ตานิ ภเวยฺยุนฺติ อตฺโถฯ กุกฺกุฏิยา สมฺมา อธิสยิตานีติ ตาย จ ชเนตฺติยา กุกฺกุฏิยา ปกฺเข ปสาเรตฺวา เตสํ อุปริ สยนฺติยา สมฺมา อธิสยิตานิฯ สมฺมา ปริเสทิตานีติ กาเลน กาลํ อุตุํ คณฺหาเปนฺติยา สุฏฺฐุ สมนฺตโต เสทิตานิ อุสฺมีกตานิฯ สมฺมา ปริภาวิตานีติ กาเลน กาลํ สุฏฺฐุ สมนฺตโต ภาวิตานิ, กุกฺกุฏคนฺธํ คาหาปิตานีติ อตฺโถฯ กิญฺจาปิ ตสฺสา กุกฺกุฏิยาติ ตสฺสา กุกฺกุฏิยา อิมินา ติวิธกิริยากรเณน อปฺปมาทํ กตฺวา กิญฺจาปิ น เอวํ อิจฺฉา อุปชฺเชยฺยฯ อถ โข ภพฺพาว เตติ อถ โข เต กุกฺกุฏโปตกา วุตฺตนเยน โสตฺถินา อภินิพฺภิชฺชิตุํ ภพฺพาวฯ เต หิ ยสฺมา ตาย กุกฺกุฏิยา เอวํ ตีหากาเรหิ ตานิ อณฺฑานิ ปริปาลิยมานานิ น ปูตีนิ โหนฺติ, โย เนสํ อลฺลสิเนโห, โสปิ ปริยาทานํ คจฺฉติ, กปาลํ ตนุกํ โหติ, ปาทนขสิขา จ มุขตุณฺฑกญฺจ ขรํ โหติ, สยมฺปิ ปริณามํ คจฺฉนฺติ, กปาลสฺส ตนุตฺตา พหิ อาโลโก อนฺโต ปญฺญายติ, ตสฺมา ‘‘จิรํ วต มยํ สงฺกุฏิตหตฺถปาทา สมฺพาเธ สยิมฺหา, อยญฺจ พหิ อาโลโก ทิสฺสติ, เอตฺถ ทานิ โน สุขวิหาโร ภวิสฺสตี’’ติ นิกฺขมิตุกามา หุตฺวา กปาลํ ปาเทน ปหรนฺติ, คีวํ ปสาเรนฺติ, ตโต ตํ กปาลํ ทฺเวธา ภิชฺชติฯ อถ เต ปกฺเข วิธุนนฺตา ตํขณานุรูปํ วิรวนฺตา นิกฺขมนฺติเยว, นิกฺขมิตฺวา จ คามกฺเขตฺตํ อุปโสภยมานา วิจรนฺติฯ

เอวเมว โขติ อิทํ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํฯ ตํ เอวํ อตฺเถน สํสนฺทิตฺวา เวทิตพฺพํ – ตสฺสา กุกฺกุฏิยา อณฺเฑสุ ติวิธกิริยากรณํ วิย หิ อิมสฺส ภิกฺขุโน ภาวานุโยคํ อนุยุตฺตกาโล, กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยาสมฺปาทเนน อณฺฑานํ อปูติภาโว วิย ภาวนานุโยคมนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน วิปสฺสนาญาณสฺส อปริหานิ, ตสฺสา ติวิธกิริยากรเณน อลฺลสิเนหปริยาทานํ วิย ตสฺส ภิกฺขุโน ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน ภวตฺตยานุคตนิกนฺติสิเนหปริยาทานํ, อณฺฑกปาลานํ ตนุภาโว วิย ตสฺส ภิกฺขุโน อวิชฺชณฺฑโกสสฺส ตนุภาโว, กุกฺกุฏโปตกานํ ปาทนขสิขมุขตุณฺฑกานํ ถทฺธขรภาโว วิย ภิกฺขุโน วิปสฺสนาญาณสฺส ติกฺขขรวิปฺปสนฺน สูรภาโว, กุกฺกุฏโปตกานํ ปริณามกาโล วิย ภิกฺขุโน วิปสฺสนาญาณสฺส ปริณามกาโล วฑฺฒิตกาโล คพฺภคฺคหณกาโล, กุกฺกุฏโปตกานํ ปาทนขสิขาย วา มุขตุณฺฑเกน วา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา ปกฺเข ปปฺโผเฏตฺวา โสตฺถินา อภินิพฺภิทากาโล วิย ตสฺส ภิกฺขุโน วิปสฺสนาญาณคพฺภํ คณฺหาเปตฺวา วิจรนฺตสฺส ตชฺชาติกํ อุตุสปฺปายํ วา โภชนสปฺปายํ วา ปุคฺคลสปฺปายํ วา ธมฺมสฺสวนสปฺปายํ วา ลภิตฺวา เอกาสเน นิสินฺนสฺเสว วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺตสฺส อนุปุพฺพาธิคเตน อรหตฺตมคฺเคน อวิชฺชณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา อภิญฺญาปกฺเข ปปฺโผเฏตฺวา โสตฺถินา อรหตฺตปตฺตกาโล เวทิตพฺโพฯ ยถา ปน กุกฺกุฏโปตกานํ ปริณตภาวํ ญตฺวา มาตาปิ อณฺฑโกสํ ภินฺทติ, เอวํ ตถารูปสฺส ภิกฺขุโน ญาณปริปากํ ญตฺวา สตฺถาปิ –

‘‘อุจฺฉินฺท สิเนหมตฺตโน, กุมุทํ สารทิกํว ปาณินา;

สนฺติมคฺคเมว พฺรูหย, นิพฺพานํ สุคเตน เทสิต’’นฺติฯ (ธ. ป. 285) –

อาทินา นเยน โอภาสํ ผริตฺวา คาถาย อวิชฺชณฺฑโกสํ ปหรติฯ โส คาถาปริโยสาเน อวิชฺชณฺฑโกสํ ภินฺทิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ ตโต ปฏฺฐาย ยถา เต กุกฺกุฏโปตกา คามกฺเขตฺตํ อุปโสภยมานา ตตฺถ วิจรนฺติ, เอวํ อยมฺปิ มหาขีณาสโว นิพฺพานารมฺมณํ ผลสมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา สงฺฆารามํ อุปโสภยมาโน วิจรติฯ

ปลคณฺฑสฺสาติ วฑฺฒกิสฺสฯ โส หิ โอลมฺพกสงฺขาตํ ปลํ ธาเรตฺวา ทารูนํ คณฺฑํ หรตีติ ปลคณฺโฑติ วุจฺจติฯ วาสิชเฏติ วาสิทณฺฑกสฺส คหณฏฺฐาเนฯ เอตฺตกํ วต เม อชฺช อาสวานํ ขีณนฺติ ปพฺพชิตสฺส หิ ปพฺพชฺชาสงฺเขเปน อุทฺเทเสน ปริปุจฺฉาย โยนิโส มนสิกาเรน วตฺตปฏิปตฺติยา จ นิจฺจกาลํ อาสวา ขียนฺติฯ เอวํ ขียมานานํ ปน เตสํ ‘‘เอตฺตกํ อชฺช ขีณํ, เอตฺตกํ หิยฺโย’’ติ เอวมสฺส ญาณํ น โหตีติ อตฺโถฯ อิมาย อุปมาย วิปสฺสนายานิสํโส ทีปิโตฯ เหมนฺติเกนาติ เหมนฺตสมเยนฯ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ ถิรภาเวน ปริหายนฺติฯ

เอวเมว โขติ เอตฺถ มหาสมุทฺโท วิย สาสนํ ทฏฺฐพฺพํ, นาวา วิย โยคาวจโร, นาวาย มหาสมุทฺเท ปริยาทานํ วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน อูนปญฺจวสฺสกาเล อาจริยุปชฺฌายานํ สนฺติเก วิจรณํ, นาวาย มหาสมุทฺโททเกน ขชฺชมานานํ พนฺธนานํ ตนุภาโว วิย ภิกฺขุโน ปพฺพชฺชาสงฺเขเปน อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีหิ เจว สํโยชนานํ ตนุภาโว, นาวาย ถเล อุกฺขิตฺตกาโล วิย ภิกฺขุโน นิสฺสยมุจฺจกสฺส กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรญฺเญ วสนกาโล, ทิวา วาตาตเปน สํสุสฺสนํ วิย วิปสฺสนาญาเณน ตณฺหาสฺเนหสํสุสฺสนํ, รตฺติํ หิโมทเกน เตมนํ วิย กมฺมฏฺฐานํ นิสฺสาย อุปฺปนฺเนน ปีติปาโมชฺเชน จิตฺตเตมนํ, รตฺตินฺทิวํ วาตาตเปน เจว หิโมทเกน จ ปริสุกฺขปริตินฺตานํ พนฺธนานํ ทุพฺพลภาโว วิย เอกทิวสํ อุตุสปฺปายาทีนิ ลทฺธา วิปสฺสนาญาณปีติปาโมชฺเชหิ สํโยชนานํ ภิยฺโยโสมตฺตาย ทุพฺพลภาโว, ปาวุสฺสกเมโฆ วิย อรหตฺตมคฺคญาณํ , เมฆวุฏฺฐิอุทเกน นาวาย พนฺเธ ปูติภาโว วิย อารทฺธวิปสฺสกสฺส รูปสตฺตกาทิวเสน วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺตสฺส โอกฺขายมาเน ปกฺขายมาเน กมฺมฏฺฐาเน เอกทิวสํ อุตุสปฺปายาทีนิ ลทฺธา เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺนสฺส อรหตฺตผลาธิคโม, ปูติพนฺธนาวาย กญฺจิ กาลํ ฐานํ วิย ขีณสํโยชนสฺส อรหโต มหาชนํ อนุคฺคณฺหนฺตสฺส ยาวตายุกํ ฐานํ, ปูติพนฺธนาวาย อนุปุพฺเพน ภิชฺชิตฺวา อปณฺณตฺติกภาวูปคโม วิย ขีณาสวสฺส อุปาทิณฺณกฺขนฺธเภเทน อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุตสฺส อปณฺณตฺติกภาวูปคโมติ อิมาย อุปมาย สํโยชนานํ ทุพฺพลตา ทีปิตาฯ นวมํฯ

10. อนิจฺจสญฺญาสุตฺตวณฺณนา

[102] ทสเม อนิจฺจสญฺญาติ อนิจฺจํ อนิจฺจนฺติ ภาเวนฺตสฺส อุปฺปนฺนสญฺญาฯ ปริยาทิยตีติ เขปยติฯ สพฺพํ อสฺมิมานนฺติ นววิธํ อสฺมิมานํฯ มูลสนฺตานกานีติ สนฺตาเนตฺวา ฐิตมูลานิฯ มหานงฺคลํ วิย หิ อนิจฺจสญฺญา, ขุทฺทานุขุทฺทกานิ มูลสนฺตานกานิ วิย กิเลสา, ยถา กสฺสโก กสนฺโต นงฺคเลน ตานิ ปทาเลติ, เอวํ โยคี อนิจฺจสญฺญํ ภาเวนฺโต อนิจฺจสญฺญาญาเณน กิเลเส ปทาเลตีติ อิทเมตฺถ โอปมฺมสํสนฺทนํฯ

โอธุนาตีติ เหฏฺฐา ธุนาติฯ นิทฺธุนาตีติ ปปฺโผเฏติฯ นิจฺโฉเฏตีติ ปปฺโผเฏตฺวา ฉฑฺเฑติฯ อิธาปิ ปพฺพชานิ วิย กิเลสา, ลายนํ นิจฺโฉฏนํ วิย อนิจฺจสญฺญาญาณนฺติ อิมินา อตฺเถน อุปมา สํสนฺเทตพฺพาฯ

วณฺฏจฺฉินฺนายาติ ติณฺเหน ขุรปฺเปน วณฺฏจฺฉินฺนายฯ ตทนฺวยานิ ภวนฺตีติ ตํ อมฺพปิณฺฑิํ อนุคจฺฉนฺติ, ตสฺสา ปตมานาย อมฺพานิ ภูมิยํ ปตนฺติฯ อิธาปิ อมฺพปิณฺฑิ วิย กิเลสา, ติณฺหขุรปฺโป วิย อนิจฺจสญฺญา, ยถา ขุรปฺเปน ฉินฺนาย อมฺพปิณฺฑิยา สพฺพานิ อมฺพานิ ภูมิยํ ปตนฺติ, เอวํ อนิจฺจสญฺญาญาเณน กิเลสานํ มูลภูตาย อวิชฺชาย ฉินฺนาย สพฺพกิเลสา สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺตีติ, อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํฯ

กูฏงฺคมาติ กูฏํ คจฺฉนฺติฯ กูฏนินฺนาติ กูฏํ ปวิสนภาเวน กูเฏ นินฺนาฯ กูฏสโมสรณาติ กูเฏ สโมสริตฺวา ฐิตาฯ

อิธาปิ กูฏํ วิย อนิจฺจสญฺญา, โคปานสิโย วิย จตุภูมกกุสลธมฺมา, ยถา สพฺพโคปานสีนํ กูฏํ อคฺคํ, เอวํ กุสลธมฺมานํ อนิจฺจสญฺญา อคฺคาฯ นนุ จ อนิจฺจสญฺญา โลกิยา, สา โลกิยกุสลานํ ตาว อคฺคํ โหตุ, โลกุตฺตรานํ กถํ อคฺคนฺติ? เตสมฺปิ ปฏิลาภกรณตฺเถน อคฺคนฺติ เวทิตพฺพาฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพาสุ อุปมาสุ โอปมฺมสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํฯ ปุริมาหิ ปเนตฺถ ตีหิ อนิจฺจสญฺญาย กิจฺจํ, ปจฺฉิมาหิ พลนฺติฯ ทสมํฯ

ปุปฺผวคฺโค ทสโมฯ

มชฺฌิมปณฺณาสโก สมตฺโตฯ

11. อนฺตวคฺโค

1. อนฺตสุตฺตวณฺณนา

[103] อนฺตวคฺคสฺส ปฐเม อนฺตาติ โกฏฺฐาสาฯ อิทํ สุตฺตํ จตุสจฺจวเสน ปญฺจกฺขนฺเธ โยเชตฺวา อนฺโตติ วจเนน พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสยวเสน วุตฺตํฯ ปฐมํฯ

2-3. ทุกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา

[104-105] ทุติยมฺปิ ปญฺจกฺขนฺเธ จตุสจฺจวเสน โยเชตฺวา ทุกฺขนฺติ พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน กถิตํฯ ตติยมฺปิ ตเถว สกฺกาโยติ พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน กถิตํฯ ทุติยตติยานิฯ

4. ปริญฺเญยฺยสุตฺตวณฺณนา

[106] จตุตฺเถ ปริญฺเญยฺเยติ ปริชานิตพฺเพ สมติกฺกมิตพฺเพฯ ปริญฺญนฺติ สมติกฺกมํฯ ปริญฺญาตาวินฺติ ตาย ปริญฺญาย ปริชานิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา ฐิตํฯ ราคกฺขโยติอาทีหิ นิพฺพานํ ทสฺสิตํฯ จตุตฺถํฯ

5-10. สมณสุตฺตาทิวณฺณนา

[107-112] ปญฺจมาทีสุ จตูสุ จตฺตาริ สจฺจานิ กถิตานิฯ นวมทสเมสุ กิเลสปฺปหานนฺติฯ ปญฺจมาทีนิฯ

อนฺตวคฺโค เอกาทสโมฯ

12. ธมฺมกถิกวคฺโค

1-2. อวิชฺชาสุตฺตาทิวณฺณนา

[113-114] ธมฺมกถิกวคฺคสฺส ปฐเม เอตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตีติ ยาวตา อิมาย จตูสุ สจฺเจสุ อญฺญาณภูตาย อวิชฺชาย สมนฺนาคโต, เอตฺตาวตา อวิชฺชาคโต โหตีติ อตฺโถฯ ทุติเยปิ เอเสว นโยฯ ปฐมทุติยานิฯ

3. ธมฺมกถิกสุตฺตวณฺณนา

[115] ตติเย ปฐเมน ธมฺมกถิโก, ทุติเยน เสขภูมิ, ตติเยน อเสขภูมีติ เอวํ ธมฺมกถิกํ ปุจฺฉิเตน วิเสเสตฺวา ทฺเว ภูมิโย กถิตาฯ ตติยํฯ

4. ทุติยธมฺมกถิกสุตฺตวณฺณนา

[116] จตุตฺเถ ติสฺสนฺนมฺปิ ปุจฺฉานํ ตีณิ วิสฺสชฺชนานิ กถิตานิฯ จตุตฺถํฯ

5-9. พนฺธนสุตฺตาทิวณฺณนา

[117-121] ปญฺจเม อตีรทสฺสีติ ตีรํ วุจฺจติ วฏฺฏํ, ตํ น ปสฺสติฯ อปารทสฺสีติ ปารํ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตํ น ปสฺสติฯ พทฺโธติ กิเลสพนฺธเนน พทฺโธ หุตฺวา ชียติ จ มียติ จ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ คจฺฉตีติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏทุกฺขํ กถิตนฺติฯ ฉฏฺฐาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ ปญฺจมาทีนิฯ

10. สีลวนฺตสุตฺตวณฺณนา

[122] ทสเม อนิจฺจโตติอาทีสุ หุตฺวา อภาวากาเรน อนิจฺจโต, ปฏิปีฬนากาเรน ทุกฺขโต, อาพาธฏฺเฐน โรคโต, อนฺโตโทสฏฺเฐน คณฺฑโต, เตสํ เตสํ คณฺฑานํ ปจฺจยภาเวน วา ขณนฏฺเฐน วา สลฺลโต ทุกฺขฏฺเฐน อฆโต, วิสภาคมหาภูตสมุฏฺฐานอาพาธปจฺจยฏฺเฐน อาพาธโต, อสกฏฺเฐน ปรโต, ปลุชฺชนฏฺเฐน ปโลกโต , สตฺตสุญฺญตฏฺเฐน สุญฺญโต, อตฺตาภาเวน อนตฺตโตฯ เอวเมตฺถ ‘‘อนิจฺจโต ปโลกโต’’ติ ทฺวีหิ ปเทหิ อนิจฺจมนสิกาโร, ‘‘สุญฺญโต อนตฺตโต’’ติ ทฺวีหิ อนตฺตมนสิกาโร, เสเสหิ ทุกฺขมนสิกาโร วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ ทสมํฯ

11. สุตวนฺตสุตฺตวณฺณนา

[123] ตถา เอกาทสเมฯ ทสมสฺมิญฺหิ ‘‘สีลวตา’’ติ จตุปาริสุทฺธิสีลํ วุตฺตํ, อิธ สุตวตาติ กมฺมฏฺฐานสุตํ อิทเมว นานากรณํฯ เอกาทสมํฯ

12-13. กปฺปสุตฺตาทิวณฺณนา

[124-125] ทฺวาทสมเตรสมานิ ราหุโลวาทสทิสาเนวาติฯ ทฺวาทสมเตรสมานิฯ

ธมฺมกถิกวคฺโค ทฺวาทสโมฯ

13. อวิชฺชาวคฺโค

1-10. สมุทยธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา

[126-135] อวิชฺชาวคฺโค อุตฺตานตฺโถวฯ อิมสฺมิญฺหิ วคฺเค สพฺพสุตฺเตสุ จตุสจฺจเมว กถิตํฯ

อวิชฺชาวคฺโค เตรสโมฯ

14. กุกฺกุฬวคฺโค

1-13. กุกฺกุฬสุตฺตาทิวณฺณนา

[136-149] กุกฺกุฬวคฺคสฺส ปฐเม กุกฺกุฬนฺติ สนฺตตฺตํ อาทิตฺตํ ฉาริกราสิํ วิย มหาปริฬาหํฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต ทุกฺขลกฺขณํ กถิตํ, เสเสสุ อนิจฺจลกฺขณาทีนิฯ สพฺพานิ เจตานิ ปาฏิเยกฺกํ ปุคฺคลชฺฌาสเยน กถิตานีติฯ

กุกฺกุฬวคฺโค จุทฺทสโมฯ

15. ทิฏฺฐิวคฺโค